Η ιστορική εικόνα της Παναγίας της I.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου Καφτούν

Δημιουργηθηκε στις Πέμπτη, 14 Αυγούστου 2014

Γράφτηκε από τον/την Romfea.gr - 00.21

Του κ. Dany Mreich, Θεολόγου-Αγιογράφου | Romfea.gr

«ΚΑΙ ΤΑΙΣ ΠΡΕΣΒΕΙΑΙΣ ΤΑΙΣ ΣΑΙΣ ΛΥΤΡΟΥΜΕΝΗ ΕΚ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΑΣ ΨΥΧΑΣ ΗΜΩΝ»

Δεκαπεντάγουστος 2014. Και πάλι δεσπόζει στη ζωή μας η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Μέσα στις δύσκολες συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μου, με την απειλή των φανατικών Ισλαμιστών να είναι ορατή κάθε στιγμή, οι οποίοι προσπαθούν να αφανίσουν ό,τι χριστιανικό απέμεινε στην Μέση Ανατολή, για εμάς τους χριστιανούς, η Παναγία είναι η μόνη μας καταφυγή και ελπίδα στο καθημερινό δράμα που ζούμε.

Εκατοντάδες πιστοί, παρά τους κινδύνους, τις σφαγές, τους ανασκολοπισμούς, τις σταυρώσεις, τους απαγχονισμούς που πολλαπλασιάζονται, θα επισκεφθούν και φέτο την παλαίφατο Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Καφτούν για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας, να της εμπιστευθούν τον πόνο, τα προβλήματα, τους αναστεναγμούς της καρδιάς τους, αλλά και τις ευχαριστίες τους που ακόμα απολαμβάνουν το θείο δώρο της ζωής. Πρόκειται διά ένα δημοφιλές προσκύνημα, όπως εδώ στην Ελλάδα είναι η Παναγία της Τήνου, της Πάρου, της Σουμελά.

H λέξη «καφτούν» προέρχεται από την Αραμαϊκη γλώσσα "Καφτούνα" και σημαίνει το κτίσμα που είναι σκεπασμένο από θόλο ή τρούλο ή αλλιώς σημαίνει σπήλαιο ή καταφύγιο.

Η Μονή ευρίσκεται στο Βόρειο Λίβανο, 10 χιλιόμετρα ανατολικά της περιοχής Βότρυος, και οι ιστορικοί αναφέρουν ότι από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα είχε μεγάλη πνευματική δραστηριότητα[1].

Η Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισίου και το Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου έχουν λειτουργικά χειρόγραφα από αυτό το μοναστήρι, που χρονολογούνται το 13ο αι.[2]

Ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Βύβλου, Βοτρύων και Όρους Λιβάνου, είναι γυναικείο Μοναστήρι, αποτελούμενο σήμερα από μία ευάριθμη Αδελφότητα[3].

Μέσα στο άρθρο μας αυτό θα αναφερθούμε στην αξιόλογη αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας που φυλάσσεται στην Μονή και η οποία αφού συντηρήθηκε στο Παρίσι, επεστράφη το 1998.

Είναι αγιογραφημένη με την τεχνική της αυγοτέμπερας πάνω σε προετοιμασμένο ξύλο με διαστάσεις: 111 πόντους ύψος επί 80 πόντους πλάτος.

Η μια πλευρά της δείχνει την Παρθένο Μαρία με το θείο Βρέφος. Η παράσταση αυτή χρονολογείται περίπου τον 11ο αιώνα.

Ο εικονογραφικός της τύπος είναι ο ίδιος με την Παναγία της Μονής των Οδηγών της Κωνσταντινούπολης, η οποία καταστράφηκε μετά την άλωση[4].

Επίσης φέρει ομοιότητες με την εικόνα της τελευταίας σκηνής του 24ου Οίκου του Ακαθίστου Ύμνου, την οποία συναντάμε σε μια τοιχογραφία που βρίσκεται στο Μοναστήρι Μαρκόβ κοντά στα Σκόπια, και χρονολογείται τον 14ο αι[5].

Η εικόνα της Μονής του Καφτούν μοιάζει επίσης εκπληκτικά με μια μεγαλύτερη ψηφιδωτή φορητή εικόνα με του 1065, η οποία ευρίσκεται στην περίφημη Ιερά Μονή της Παμμακαρίστου Θεοτόκου[6]. (εικ. 1)

Η άλλη όψη της αμφιπρόσωπης αυτής εικόνας, που είναι έργο του 13ου αιώνα, δείχνει τη σκηνή της Βάπτισης του Χριστού, πάνω στην οποία σημειώνονται Αραβικές, Αραμαικές και Ελληνικές επιγραφές, που αποτελούσαν γλώσσες κοινές στις διάφορες Αντιοχειανές χριστιανικές κοινότητες.

Πολλές λεπτομέρειες της αγιογραφικής αυτής σύνθεσης της εικόνας μας προσανατολίζουν στους αρχαίους ανατολικούς εικονογραφικούς τύπους της Βαπτίσεως, που συναντάμε στις Εκκλησίες της Καππαδοκίας ή στις Συριακές μικρογραφίες του 13ου αι. και 14ου αι. (εικ. 2)

Αρχαία Συριακά λειτουργικά κείμενα μας μιλούν για την παρουσία Αγγέλων που συμμετέχουν στη βάπτιση του Χριστού[7].

Άλλα πάλι στοιχεία της παραστάσεως αυτής, όπως οι κορυφογραμμές των όχθεων του ποταμού Ιορδάνη, συναντώνται σε μια τοιχογραφία στο Μοναστήρι Yediler στη Λάτμο (Λάτρο) το 13ο αι. και σε μια μικρογραφία του Λειτουργικού Ευαγγελίου της Σύρο-Ορθόδοξης Επισκοπής της Μειδίας με χρονολογία 1226.

Άλλα επίσης κυρίαρχα στοιχεία στην παράσταση αυτή είναι η Αραβική επιγραφή του 12ου αι. και ο χαρακτήρας της Λειτουργικής Συριακής Επιγραφής[8] Estrangelo[9].

Με βυζαντινίζουσα έκφραση, αυτό το εξαιρετικό έργο πιστοποιεί λαμπερά τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής τέχνης, της οποίας λίγα ίχνη έχουν επιζήσει.

Η ιστορία αυτής της εικόνας του Kaftoun είναι μάλλον συγκεχυμένη. Η προέλευσή της παραμένει άγνωστη. Αποτελεί πιθανότατα δώρο αυτοκρατορικό, ή κατά άλλη άποψη εικονογραφήθηκε από τοπικούς καλλιτέχνες της εποχής.

Οι αμφιπρόσωπες εικόνες, αυτού του εικονογραφικού τύπου, μεταφέρονταν σε εορταστικές πομπές. Είχαν τη θέση τους στο ιερό βήμα του Ναού, και ήταν τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο, ώστε η μία πλευρά που είχε θέμα την Ενσάρκωση, δηλαδή την Παναγία με το Χριστό, να βλέπει προς την είσοδο της εκκλησίας, για να μπορούν να την προσκυνούν οι πιστοί.

Ενώ η άλλη όψη με την παράσταση της Βαπτίσεως (Θεοφάνεια), έβλεπε προς το εσωτερικό του Ιερού Βήματος και ήταν ορατή μόνο από τους τελετουργούς ιερείς[10].

Περιγραφή και ανάλυση

Στην μία όψη λοιπόν εικονίζεται η Παναγία να κρατάει στην αγκαλιά της το θείο Βρέφος. Είναι ο εικονογραφικός τύπος της Οδηγήτριας.

Η μορφή της Παναγίας καταλαμβάνει σχεδόν όλη την επιφάνεια της εικονογραφίας. Με το δεξί της χέρι δείχνει στον θεατή το Χριστό, που είναι η οδός και η αλήθεια και η ζωή (Ιω. 14,6), ενώ με το αριστερό χέρι της κρατάει το Χριστό, επομένως είναι «αριστεροκρατούσα».

Ο Χριστός κρατά μέσα στο αριστερό χέρι Του τον κύλινδρο των γραφών, ενώ με το δεξί του χέρι ευλογεί.

Η όλη παράσταση δίνει την εντύπωση, πως η Παναγία μεσολαβεί στο Χριστό για χάρη του πιστού: από το στόμα του πιστού ως το αυτί της Παναγίας και από το στόμα της Παναγίας ως το αυτί του Χριστού σχηματίζεται έτσι ένα σχήμα «Χ», χιαστί, που γίνεται με την άλλη γραμμή που σχηματίζεται με το δεξί χέρι της Παναγίας και το κεφάλι του Χριστού. (εικ. 3)

Οι δύο άγγελοι πού εικονίζονται μέσα σε μετάλλια στις δεξιές και αριστερές άνω γωνίες της εικόνας έχουν το ίδιο τεχνοτροπικό ύφος με τα πρόσωπα που εικονίζονται στην άλλη πλευρά της εικόνας, όπου εικονογραφείται η Βάπτιση του Ιησού, γεγονός που οδήγησε τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι οι άγγελοι προστέθηκαν στο κύριο θέμα της παράστασης δύο αιώνες αργότερα, δηλ. τον 13ο αι., κατά τον οποίο εικονογραφήθηκε η Βάπτιση του Χριστού[11].

Στην άλλη όψη της εικόνας, εικονογραφήθηκε εξ' ολοκλήρου γυμνός ο Χριστός να λαμβάνει το βάπτισμα.

Στη δεξιά Του πλευρά εικονίζεται ο Ιωάννης ο Πρόδρομος που στρέφει το βλέμμα του προς το περιστέρι, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα, και κατεβαίνει από το ουράνιο ημικύκλιο.

Ο Πρόδρομος τοποθετεί το ένα χέρι του στο κεφάλι του Χριστού για να τον βαπτίσει, και με το άλλο κάνει τη χειρονομία της δέησης.

Αριστερά του Χριστού βρίσκονται έξι άγγελοι που κλίνουν με σεβασμό τα σώματά τους προς το Δεσπότη Χριστό.

Ο Βασιλιάς Δαυίδ, που τοποθετείται αριστερά, κρατά μια περγαμηνή στην οποία γράφεται στα αραβικά απόσπασμα από το βιβλίο των ψαλμών «η θάλασσα είδε και έφυγε ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω, τα όρη εσκίρτησαν ωσεί κριοί και οι βουνοί ως αρνία προβάτων, τι σοι εστίν θάλασσα ότι έφυγες και σοι Ιορδάνη ότι αναχώρησες εις τα οπίσω» (Ψαλμ,114:3-5), και δεξιά, ο προφήτης Ησαΐας κρατά ένα φυλακτό, όπου γράφεται στα συριακά μια επιγραφή, από το βιβλίο του Ησαΐα «λούσασθε καθαροί γενέσθαι αφέλετε τας πονηρίας από των ψυχών υμών απέναντι των οφθαλμών μου παύσασθε από των πονηριών υμών. και αντλήσετε ύδωρ μετ ευφροσύνης εκ των πηγών του σωτηρίου» (Ησαΐας 1:16 και 12:3).

Κάτω αριστερά, κάθεται οκλαδόν ένας γέρων, που κρατάει έναν αμφορέα. Είναι προσωποποίηση του Ιορδάνη ποταμού, τον οποίο ο καλλιτέχνης παριστά με κυματιστές- καμπυλωτές ελαφρώς γαλάζιες γραμμές.

Ο τίτλος της εικόνας, «Η Βάπτιση», γράφεται στα ελληνικά στο πάνω μέρος της εικόνας. Τα ονόματα των προσώπων γράφονται επίσης στα Ελληνικά.

Η χρονολόγηση της εικόνας του “Kaftoun” έγινε αντικείμενο διαφόρων συζητήσεων. Όλοι οι ερευνητές φαίνεται να συμφωνούν ότι «Η Βάπτιση του Χριστού» χρονολογείται τον 13ο αιώνα, γεγονός που φαίνεται από την παρουσία επιγραφών σε διαφορετικές γλώσσες μέσα στην ίδια εικονογραφία, ένα φαινόμενο πού χαρακτηρίζει τις τοιχογραφίες του 13ου αιώνα της Συρολιβανέζικης περιοχής.

Η χρονολόγηση όμως της όψης με την Παναγία είναι πιο δύσκολη και τούτο διότι κάποια ιδιαίτερα υφολογικά στοιχεία, όπως οι γραμμές και τα χρώματα, συνδέουν την εικόνα με την Βυζαντινή τέχνη που αναπτύχθηκε στην Ανατολική Μεσόγειο την εποχή των σταυροφόρων, και ιδιαίτερα με τις κυπριακές εικόνες.

Μια άλλη ημερομηνία που έχει προταθεί για την εικόνα της Παναγίας με βάση την ανάλυση της ανάγλυφης διακόσμησης του πλαισίου της εικόνας, που αποτελείται από μετάλλια, εντός των οποίων εικονίζονται ομοιώματα φανταστικών ζώων όπως το «senmurv»[12], (εικ. 4) που είναι φτερωτό πλάσμα με κεφάλι ζώου, πόδια με γαμψά νύχια και μια ουρά παγωνιού, περσικής προέλευσης (της Περιόδου της Δυναστείας των Σασσανιδών) και έχει ενσωματωθεί μέσα στην ισλαμική τέχνη.

Αυτά τα σχήματα των ζώων δείχνουν μια επιρροή από τους Σελτζούκους και θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι η εικόνα προέρχεται από τον 11ο ή το 12ο αιώνα.

Μια αναθηματική επιγραφή στα αραβικά, χαραγμένη στην μεταλλική επίστρωση του φωτοστεφάνου, αναφέρει ότι η εικόνα αφιερώθηκε «ως βακούφιον» δηλαδή ως ιερή περιουσία και ιδιοκτησία που ανήκει στο μοναστήρι της Παναγίας “Kaftoun” το 1804.

Πολλά στοιχεία θα μπορούσαμε επίσης να προσθέσουμε για την αμφιπρόσωπη εικόνα του Καφτούν, όμως λόγω του περιορισμένου χώρου επιφυλασσόμαστε για την έκδοση μίας μεταγενέστερης εκτεταμένης μελέτης του θέματος.

Ας προσευχηθούμε η Παναγία μας να ευλογεί και να αγιάζει την ζωή όλων μας, και να σταθεί παρηγορία στους μάρτυρες χριστιανούς της Ανατολής.

Χρόνια πολλά σε όλους.